Çin Mitolojisi Sözlüğü ve Çin Kültürü (A-E)
Çin Mitolojisi Sözlüğü ve Çin Kültürü başlıklı bu çalışmada yer alan Çin mitolojisi, Çin tanrıları, Çin kültür ve adetleri konulu maddeler Folklor ve Mitoloji Sözlüğü adlı kitabımdan seçilmiş ve yer yer kısaltılarak aktarılmıştır.
Akupunktur [Eski Çin] MÖ 2500 yılında bile uygulandığına dair arkeolojik kanıtları
bulunan, insan bedeninin belirli noktalarına küçük iğneler batırarak iki enerji akımının oluşmasını sağlayarak uygulanan geleneksel şifacılık yönteminin adıdır. Öğretinin temeli 34 ciltlik tıp kitabı Nei Ching olup, vücut üzerinde 12 temel meridyen ve 800 civarında akupunktur noktasının varlığı söz konusudur. 12 meridyen 6 yin ve 6 yang kanalından oluşmaktadır. Bunlar:
- Eldeki üç yin kanalı (Akciğer, kalp zarı, kalp)
- Eldeki üç yang kanalı (İnce bağırsak, kalın bağırsak, San Jiao)
- Ayaktaki üç yin kanalı (Mide, safra kesesi, mesane)
- Ayaktaki üç yang kanalı (Dalak, karaciğer, böbrek)
Çince (Mandarin) zhen jiu olarak bilinen terim, Batı dillerinde akupunktur (Latince
acus ‘iğne’ + pungere ‘iğne deliği’) adıyla bilinmektedir.
An Çi Bir koruyucu tuhun adı olup, ölülere cennet P’eng-lai’ye gitmeleri için yol göstermektedir.
Anjana Maya’nın babası olan Koti kralının adıdır.
Aslan Ölümsüz Khiu-Şou’nun girdiği formlardan birisidir.
Avun Tayvan adası halkının inanışında bir yıkım tanrısının adıdır.
Ba Cennet’in kızı olup kuraklığı sembolize etmektedir.
Ba Hian, Pa-Hsien Taoist gelenekte ‘sekiz ölümsüz’ anlamına gelen ve en iyi bilinen tanrıların adıdır. Bu tanrılardan her biri ‘gençlik, yaşlılık, yoksulluk, zenginlik, halk, asalet, erkek ve dişi’ özellikleri temsil ederler. Sekiz ölümsüz tanrı (Geleneksel Çince): Zhang Guo-lao, Lu Dong-bin, Cao Guo-jiu, Zhong Li-kuan, Li Tie-guai, Han Hsian-zi, He Hsian-gu, Lan Cai-he
Baimiao, Pai Miao [Çin Kültürü] Renk kullanmadan mürekkeple yapılan geleneksel desen ve figür çalışmalarının adıdır.
Beilin [Çin Kültürü] Çince beilin dikilitaş ormanı anlamına gelmekte olup, Hi’an (Sian) bölgesinde binlercesi bir arada ormanı hatırlattığından bir müzenin adı ‘Hi’an
Beilin Müzesi’dir.
Bihia Yuanjin Taoist gelenekte tan ağarması ve çocuk doğmasından sorumlu bir tanrıçanın adıdır.
Boğa Güneşi burçlar kuşağında taşıyan hayvanlardan birisi ve ilkbaharın sembolüdür.
Cai-Şen, Ts’ai-Şen Gerek Taoizm gerekse halk dininde tapınanlarını zengin eden refah tanrısının adıdır. Şimşekleri engellemek, ticarette kar etmeyi güvenceye almak gibi bazı sihirli özellikleri vardır.
Cao Guo-jiu, Ts’ao Kuo-chiu Ba Hian adı ile bilinen sekiz ölümsüzden birisinin adıdır. Song hanedanından itibaren imparatorun kayınbiraderi sayılmıştır. Örnek bir hayat sürmesine rağmen kardeşinin işlediği bir
cinayetin utancıyla dağa çekilip münzevi hayatı yaşamıştır.
Çang, Zhang [Çin Kültürü] 3,58 m değerinde geleneksel bir uzunluk ölçüsünün adıdır.
Çang O, Ç’ang O Geleneksel Çin takviminin sekizinci ayının 15. de adına ‘Sonbahar ortası şenliği’ düzenlenen Ay tanrıçasının adıdır. Heykellerinde genellikle sağ eliyle bir dolunayı tutarken tasvir edilen tanrıça bir efsaneye göre eşi Okçu Tanrı Hou Yi’ye verilen ölümsüzlük iksirini çalmış bir başkasına göre ise sonradan kurbağaya dönüşmüştür.
Çang Ti Göklerin hükümdarı olaup tabiat olaylarını yönetmektedir.
Çeng-huang, Ç’eng-huang İnsanları felaket ve hastalıklardan koruyan, kuraklık dönemlerinde yağmur yağdıran tanrılara verilen isimdir. Hasat zamanının verimli geçmesine yardım ederler.
Çeng İlk olarak MÖ 3. yüzyılda Çin Seddi’ni yaptıran Meng Tian adlı asker tarafından kullanıldığına inanılan ilkel bir arpın adıdır.
Çi [Çin Kültürü] Evrendeki tüm nesne ve canlı-larda bulunan enerjinin adı olup Yan ‘Eril’ ve Ying ‘Dişil’ olmak üzere birbirine zıt (gece-gündüz, ölüm-yaşam, sıcak-soğuk) iki formdan oluşmaktadır. Japonca karşılığı ‘Ki’dir.
Ç’i Ku-niang, Ki Gu-niang Yeşim taşı imparatoru Yu-huang’ın kızının adı olup ‘Yedinci hanım’ olarak da bilinir ve evlenmek isteyen genç kızlar tarafından yakarılır.
Ç’i Kung topları [Çin Kültürü] Ming hanedanı döneminden beri kullanıldığı bilinen içi boş iki küre vasıtasıyla gerçekleştirilen terapi yönteminin adıdır.
Ç’in-şu-pao, Kin-şu-pao Başlangıçta Tang hanedanından bir generalin adıyken zamanla Menshen adlı verilen ikiz kapıların gardiyan tanrılarından birisi olmuştur.
Çih Nu, Çih-Nu Yeşim taşı İmparatoru ve tanrı Yu-huang’ın kız kardeşinin adıdır. Banyo yaparken bir çoban tarafından elbiseleri saklanmış bu yüzden cennete dönememiştir. Bu çobanla evlenen Çih Nu iki çocuğu olmuş, elbiselerini bulunca tekrar cennete geri dönmüştür. Çobanın karısı olduğunu cennette itiraf edince çobanda cennete kabul edilip ölümsüz tanrılardan birisi olmuştur.
Ç’in [Çin Kültürü] MS 12. yüzyıldan önce ortaya çıkmış ipek telli yedi telli bir enstrümanın adı olup kanuna benzemektedir.
Çin Satrancı Bkz. Ksiangki
Çin ejderhası Bk . Long
Çin Astrolojisi Çin takviminin yorumuna dayanmakta ve bir saat hatta bir yıl içinde
benzer kıstasların geçerli olduğu 12 geleneksel burç kabul edilmektedir. Bu burçlar farklı karakterdeki hayvan isimleriyle tanımlanmaktadır:
- Sıçan: Saldırgan
- Manda: İnatçı
- Kaplan: Otoriter
- Tavşan: Dikkatli
- Ejderha: Kavgacı
- Yılan: Akıllı
- At: Hareketli
- Keçi: Duygusal
- Maymun: Hayalperest
- Horoz: Mükemmeliyetçi
- Köpek: Sadık
- Domuz: Namuslu
Her hayvanın saatleri yöneten bir arkadaşı olduğu gibi burçlar Yin ve yang prensibine göre de ikiye ayrılmaktadır.
- Yin (Sıçan, Manda, Tavşan, Maymun, Köpek, Domuz)
- Yan (Kaplan, Ejderha, Yılan, At, Keçi, Horoz)
Çin Dinleri Tarihleri boyunca tarım ve zanaatle uğraşmış olan Çinliler, doğal olayların sürekliliğini hissettikleri evrenle kurdukları ilişkide maddi olarak etkisinnde kaldıkları her şeyi Tao (yol) olarak adlandırmışlar, tabiatın gerek bütününü gerekse evreni oluşturan her parçayı canlı olarak algılamış ve gerekli saygıyı göstermişlerdir. Dağların, derelerin, ağaçların ruhu vardı ve insanlarla bu ruhlar arasında bir çeşit iletişim/alışveriş bulunmaktaydı. Çinliler tarihi yaşanmamış sayıyor, bir bütün olan Tao’nun dolayısıyla hayatın etken yang ve edilgen ying adlı iki etkenden oluştuğuna inanıyorlardı. En eski söylencelerde Tao- tö King adlı eserin yazarı ve Taoizmin kurucusu olarak Lao tsö kabul edilmektedir. Tao, eşyanın değişken görüntüsüne yani geçici ve dengesiz olana karşı evrenin sürekliliğini yani huzuru temsil etmekteydi. Tao sonsuzdur, eksiksizdir, evrensel bütünlüğün tek gerçeğidir. Taoizmin ikinci önemli kitabı Chuang-tsö’nün (MÖ 369-286) kitabı olup düşünce sistematiği Tao-te King’ten aşağı kalmamaktaysa da kendi içinde bir çeşit tinselci idealizmi savunmaktadır. Taoizm siyasi hayatla ilişkisiz filozofların mizaçlarına uygunken Çin tarihinde hiç eksilmeyen savaşlar halkın ve düşünürlerin politikayla ilgilenmesine dolayısıyla sonradan idealize edilecek Konfüçyüsçülüğün ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Çin Takvimi Günümüzde kullanılmaya devam eden bir güneş-ay takvimi kombinasyonunun adı olup, Çince nónglì ‘çiftçi takvimi’ olarak da bilinir. Efsaneye göre bu takvim ilk Çin imparatoru Sarı İmparator/Huangdi döneminde (MÖ 2698-2599) icat edilmiştir.
Çin takvimine göre burçlar:
Zhēngyuè 330° Balık
Eryuè 0° Koç
Sānyuè 30° Boğa
Sìyuè 60° İkizler
Vǔyuè 90° Yengeç
Liùyuè 120° Aslan
Kīyuè 150° Başak
Bāyuè 180° Terazi
Jiǔyuè 210° Akrep
Şíyuè 240° Yay
Şíyīyuè 270° Oğlak
Şí’èryuè 300° Kova
Çin takvimi ay isimleri:
- İlk ay
- Kayısı ayı
- Şeftali ayı
- Erik ayı
- Guava (bir meyve adı) ayı
- Lotus/nilüfer ayı
- Orkide ayı
- Osmanthus (bir ağaç cinsi) ayı
- Krizantem/kasımpatı ayı
- İyi ay
- Kış ayı
- Son ay
Çin takvimine göre yıllar 12 hayvanın adıyla tanımlanan (fare, öküz, kaplan, tavşan, ejderha, yılan, at, koyun/keçi, maymun, horoz, köpek, domuz) bir döngü içerisinde sıralanır.
Çin takvimi Jiegi/Özel gün isimleri:
Lìçūn 4 Şubat – Baharın başlaması
Yǔşuǐ 19 Şubat -Yağmurların başlaması
Kǐzhé 5 Mart-Böceklerin uyanışı
Çūnfēn 21 Mart- ilkbahar noktası
Kīngmíng 5 Nisan – festival zamanı
Gǔyǔ 20 Nisan – Tahılları büyüten yağmur
Lìhià 6 Mayıs – Yaz başlangıcı
Hiǎomǎn 21 Mayıs – tahılların belirmesi
Mángzhòng 6 Haziran – Tahılların büyümesi
Hiàzhì 21 Haziran Yaz gündönümü
Hiǎoşǔ 7 Temmuz Küçük ısınma
Daşǔ 23 Temmuz Büyük ısınma
Lìkiū 7 Ağustos Sonbaharın başlangıcı
Çùşǔ 23 Ağustos Sıcağın son günü
Báilù 8 Eylül Beyaz çiğ
Kiūfēn 23 Eylül Sonbahar noktası
Hánlù 8 Ekim Soğuk çiğ
Şuāngjiàng 23 Ekim Soğuğun başlangıcı
Lìdōng 7 Kasım Kışın başlangıcı
Hiǎoxuě 22 Kasım Hafif kar
Dàhuě 7 Aralık Yoğun kar
Dōngzhì 22 December Yılın en kısa gündüzü
Hiǎohán 6 Ocak Küçük soğuk
Dàhán 20 Ocak Büyük soğuk (Yılın en soğuk günü)
Çin Festival günleri:
- Çunjie: Çin yeni yılı (3 günlük festival) 1. ayın 1. günü (2004 yılında 22 Ocak, 2005’de 9 Şubat)
- Yuanhiaojie: Fener festivali 1. ayın 15. günü (2004 yılında 5 Şubat, 2005’de 23 Şubat)
- Kingmingjie: Kingming festivali (4 veya 5 Nisan) Mezar ziyaretleri yapılır
- Duanwujie: dragon tekne yarışı 5. ayın 5. günü (2004 yılında 22 Haziran, 2005’de 9 Haziran)
- Kihi: Sevgililer günü 7. ayın 7 günü (2004 yılında 22 Ağustos, 2005’de 11 Ağustos)
- Zhongyuanjie: Hayalet festivali 7. ayın 15 . günü (2004 yılında 30 Ağustos, 2005’de 19 Ağustos)
- Zhongkiujie: Ay festivali 8. ayın 15. günü (2004 yılında 28 Eylül, 2005’de 18 Eylül)
- Çongyangjie: Çifte Yang festivali 9. ayın 9.günü (2004 yılında 22 Ekim, 2005’de 11 Ekim)
- Dongzhi: Kış gökdönümü festivali (21 veya 22 Aralık)
Çin Seddi [Sembol] İnsanoğlu tarafından gerçekleştirilen en büyük mimari yapı
olmasının yanı sıra uzaydan görülebilen tek insan yapısıdır. MÖ 3. yüzyılda Çin hanedanı döneminde Kuzey Çin’de, doğuda Şanhai geçidinden (Po Hai bölgesi) batıda Çia-yü geçidine (Kansu bölgesi) dek 7.300 km uzunluğundadır. 1987 yılında UNESCO’nun Dünya mirası (World Heritage Site) listesine alınmıştır.
Çu Jiang, Ch’u Chiang Hırsızlar ve katillerin gönderildiği ikinci cehennemin adı olup bir buz gölü olduğuna inanılır.
Da Hue Konfüçyüs ile öğrencisi Zeng-zi tarafından yazılan ve Çince ‘Büyük Bilgi’ anlamına gelen metnin adıdır.
Da-Yu, Ta-Yü Hia hanedanının efsanevi kurucusu ve yeryüzü tanrısı Gun’un oğludur. Çince Da-Yu ‘yolun efendisi’ anlamına gelmektedir.
Dha-şi-zhi, Dha-şih-khih bir dişi bodhisattvanın adı olup en güçlü anlamına gelmektedir.
Di-cang, Ti-Ts’ang Dört büyük Bodhisattva’dan birisinin adı olup, Çince ‘dünyanın rahmi’ anlamına gelir.
Di-guan, Ti-guan Dünyanın yöneticisi olup, Çinlilerin dini hayatında önemli bir rol oynayan üç San-guan’dan birisinin adı olup suç ve günahı bağışlamakla görevlidir.
Di-ya, Ti-ya Edebiyat tanrısı Ven Çang’ın hizmetindeki iki tanrıdan birisinin adıdır (diğeri Tian-long).
Dim Sum, Dimsum, 點心 [Çin Kültürü] Küçük porsiyonlar halinde ikram edilen
çeşitli kızarmış ya da haşlanmış yiyeceklerden (çörek, hamur köftesi, pirinç topu, et, sebze, köfte) oluşan geleneksel bir yemek tarzıdır.
Domuz Domuz kuzeybatının koruyucusu olup cennete giderken sırtına Güneş’i
taşımaktadır.
Dong-yue da-di, Tung-yo ta-ti Gök tanrısı Yu-huang’ın yardımcısı olup, yeryüzünde yaşayan tüm varlıkların hayatını denetleyerek idare eder. Çince ‘Doğudaki dağ zirvesinin büyük efendisi’ anlamına gelmektedir.
Dou [Çin Kültürü] Zhou hanedanı döneminde (MÖ 900-255) üretilmiş içine yiyecek konulan yuvarlak ve kulplu tunç kapların adıdır.
Dou-mu, Tou-mu İnsanların hayatları boyunca yaptıklarını ve ölümlerini kaydetmekle yükümlü bir tanrıçanın adıdır. Lotus tahtında lotus pozisyonunda otururken dört kafalı, üç gözlü ve sekiz kollu olarak tasvir edilmekte olup Taoist tapınaklarda Doumu’ya ayrılmış bir oda bulunmaktadır.
Du Fu [Çin Kültürü] MS 8. yüzyılda yaşamış tüm zamanların en önemli şairlerinden birisi olup, tarihsel olay ve destanları epik hale getirerek 1500 kadar eserin günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
Dzi Dzat Macau ve Hong Kong’da ataların mezarında onların ölümlerinden sonra rahat bir hayat sürdürmelerini sağlayacağı inancıyla yakılan kıvrılmış kâğıtların adıdır.
Ejderha Krallar Taoist gelenekte önemli bir figürdür. Bkz. Long-Wang
Er Lang, Erh-lang Koruyucu bir tanrının adı olup kötü ruhları cennetten kovmuştur.
Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Ankara, 2009
Ayrıca Bak
Çin Mitolojisi Sözlüğü ve Çin Kültürü (A-E)
Çin Mitolojisi Sözlüğü ve Çin Kültürü (F-L)
Çin Mitolojisi Sözlüğü ve Çin Kültürü (M-Z)